ΝΤΕΤΕΡΜΙΝΙΣΜΟΣ, ΤΥΧΑΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΠΙΛΟΓΗ

Έχετε αναρωτηθεί αν η μοίρα μας είναι προδιαγεγραμμένη;  Αν υποθέσουμε πως όλα έχουν σχέση αιτίου-αποτελέσματος τότε όσα ζήσαμε, όσα ζούμε και όσα θα ζήσουμε είναι γραμμένα σε ένα φιλμ που οι τίτλοι αρχής ξεκίνησαν την στιγμή της μεγάλης έκρηξης.  Τι σημαίνει όμως αυτό για την πολυσυζητημένη ελεύθερη βούληση;  Μήπως η τυχαιότητα της κβαντικής μηχανικής είναι ο τρόπος στο να απαλλαγούμε από τον ψυχρό ντετερμινισμό;

Θα ξεκινήσουμε με την αφήγηση μιας ιστορίας, μιας γνωστής ιστορίας.  Μία φορά και έναν καιρό γεννήθηκε ένα αγόρι και μαζί με την γέννηση του, το μαντείο έδωσε έναν χρησμό.  Σύμφωνα με τον χρησμό το αγόρι αυτό θα σκότωνε τον πατέρα του και θα παντρευόταν τη μητέρα του. Τότε ο Λάιος, πατέρας του παιδιού, από φόβο για την ζωή του παράτησε το βρέφος μόνο και αβοήθητο στο δάσος.  Το βρέφος για καλή του τύχη βρέθηκε και υιοθετήθηκε από ένα ζευγάρι και το όνομα που του δόθηκε Οιδίποδας.  Έπειτα από αρκετά χρόνια όταν το αγόρι μεγάλωσε κάποιος τον αποκάλεσε νόθο και αποφάσισε να πάει στο μαντείο των Δελφών και για να μάθει την αλήθεια. Εκεί όμως έμαθε για τον χρησμό,  τον χρησμό που τον ήθελε να σκοτώνει τον πατέρα του και να παντρεύεται τη μητέρα του.  Έντρομος λοιπόν προκειμένου να αποφύγει το τραγικό γεγονός αποφασίζει να μην γυρίσει στο σπίτι του και έτσι κίνησε προς την Θήβα.  Στον δρόμο όμως συνάντησε έναν άντρα και λογομάχησαν και τα πράγματα δεν άργησαν να ξεφύγουν με αποτέλεσμα ο Οιδίποδας να σκοτώσει τον άντρα αυτό χωρίς να ξέρει πως είναι ο βιολογικός του πατέρας.  Φτάνοντας στην θήβα έπειτα από σύντομο χρονικό διάστημα παντρεύτηκε μία γυναίκα την Ιοκάστη όπου φυσικά δεν γνώριζε ότι είναι μητέρα του. Μέσα από την ιστορία αυτή βλέπουμε πώς ο άνθρωπος ακόμα από αρχαιοτάτων χρόνων είχε την ανάγκη ακόμα και μέσα από τη μυθολογία να θέσει ερωτήματα και προβληματισμούς ως προς το αν μπορούμε να αποφασίσουμε ελεύθερα διαμορφώνοντας μόνοι μας την μοίρα μας ή εάν τα πράγματα είναι προδιαγεγραμμένα και έχουν σχέση αιτίου-αποτελέσματος.  Ας επιστρέψουμε όμως στην έννοια του ντετερμινισμού.

ΝΤΕΤΕΡΜΙΝΙΣΜΟΣ

Η αιτιοκρατία ή αλλιώς ντετερμινισμός, είναι η φιλοσοφική τάση που επηρέασε ιδιαιτέρως την επιστημονική σκέψη από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα ξεκινώντας από τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους Λεύκιππο και Δημόκριτο και φτάνοντας μέχρι τον Πιερ Σιμόν Λαπλάς, Ισαάκ Νεύτωνα, Σπινόζα και η λίστα πραγματικά δεν τελειώνει.  Η τάση αυτή αποδέχεται την ύπαρξη της αιτιότητας, την καθολική αιτιώδη και νομοτελειακή συνάφεια όλων των φαινομένων.  Το γεγονός δηλαδή πως αυτή τη στιγμή απολαμβάνετε ένα φραπεδάκι είναι αποτέλεσμα του ότι είχατε παγάκια στην κατάψυξη, καφέ στο ντουλάπι και ελεύθερο χρόνο προκειμένου να απολαύσετε τον καφέ σας διαβάζοντας αυτό το άρθρο. Η φιλοσοφία του ντετερμινισμού είναι επίσης άμεσα συνδεδεμένη με την νευτώνεια φυσική.

ΝΤΕΤΕΡΜΙΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΝΕΥΤΩΝΕΙΑ ΦΥΣΙΚΗ

Αποδέχεται στο απόλυτο την σχέση αιτίου-αποτελέσματος και υποστηρίζει μάλιστα πως από την στιγμή που καθορίστηκαν οι αρχικές συνθήκες του σύμπαντος η υπόλοιπη ιστορία του σύμπαντος ακολουθεί αναπόφευκτα. Μας λέει δηλαδή πως αν έχουμε πλήρη γνώση όλων των φυσικών νόμων που διέπουν τον κόσμο τότε θα ήταν δυνατόν να υπολογίσουμε τον χρόνο και τον τόπο του κάθε γεγονότος που συνέβη συμβαίνει και θα συμβεί.  Λίγο αργότερα στην ιστορία συναντάμε και τον Πιερ Σιμόν Λαπλάς, ο οποίος το 1814 δημοσιεύει ένα άρθρο, τον δαίμονα του Λαπλάς, σύμφωνα με τον οποίο εάν κάποιος γνωρίζει την ακριβή θέση και την ορμή του κάθε ατόμου στο σύμπαν τότε θα μπορούσε στηριζόμενος στην νευτώνεια μηχανική να αποκαλύψει όλη την πορεία των κοσμικών γεγονότων του παρελθόντος του παρόντος και του μέλλοντος.  Η ιδέα αυτή βέβαια δεν μπορεί να γίνει ιδιαιτέρως αποδεκτή από μία μεγάλη μερίδα της ανθρωπότητας διότι αν αναλογιστείτε λίγο καλύτερα μας λέει πως η ελεύθερη επιλογή που νιώθουμε ότι έχουμε σαν όντα είναι απλώς μία ψευδαίσθηση καθώς κάθε πράξη μας που έχει γίνει ή θα γίνει ήταν προκαθορισμένη από την στιγμή της μεγάλης έκρηξης.

ΑΙΤΙΟ-ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΚΑΙ ΑΡΧΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ

Θα κάνουμε αναφορά σε ένα παράδειγμα το οποίο θα αποσαφηνίσει κάπως την έννοια της τυχαιότητας, την σχέση αιτίου-αποτελέσματος και θα εντάξει μέσα σε αυτήν τις αρχικές συνθήκες.  Ας υποθέσουμε πως κρατάω στο χέρι μου ένα κέρμα και θα το πετάξω στον αέρα.  Γνωρίζουμε εμπειρικά πως η πιθανότητα να έρθει η κορώνα είναι 50% όπως και το να έρθει γράμματα.  Άρα αν σας ρωτήσω πριν την ρίψη να μου πείτε πώς θα πέσει το νόμισμα θα μπορούσατε να μου απαντήσετε με βεβαιότητα;  Όχι. Αν όμως χρησιμοποιούσα τη νευτώνεια μηχανική προκειμένου να δώσω μία ακριβή απάντηση θα ήταν τότε αυτό εφικτό; Στην πραγματικότητα ναι.  Όμως οι αρχικές συνθήκες που θα καθορίσουν το αποτέλεσμα είναι τόσες πολλές που καθιστούν την πρόβλεψή πάρα πολύ δύσκολη.  Παραδείγματος χάρη η δύναμη που θα ασκήσω στο κέρμα,  η γωνία με την οποία θα ασκήσω την δύναμη αυτή, η πυκνότητα του αέρα στο δωμάτιο, η σκληρότητα του κέρματος, η θερμοκρασία του δωματίου, η θερμοκρασία του κέρματος και πολλές πολλές ακόμα αρχικές συνθήκες.  Βλέπουμε δηλαδή πως ακόμα και μία πολύ μικρή αλλαγή στις αρχικές αυτές συνθήκες θα επηρεάσει το αποτέλεσμα.

ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΠΕΤΑΛΟΥΔΑΣ

Εφόσον κάναμε λόγο για αρχικές συνθήκες δεν θα μπορούσαμε να μην κάνουμε την αναφορά μας στον Edward Lorenz ο οποίος ασχολήθηκε με τις καιρικές συνθήκες και την πρόβλεψη των μετεωρολογικών φαινομένων. Κάποια στιγμή έτρεξε στον υπολογιστή του ένα πρόγραμμα προσομοίωσης βάζοντας μέσα σε αυτόν κάποιους αριθμούς και τα αποτελέσματα ήταν ηλιοφάνεια.  Έπειτα από λίγο επανέλαβε την διαδικασία οπότε όμως το πρόγραμμα του λέει πως αύριο θα έχουμε ένα τελείως διαφορετικό αποτέλεσμα, παραδείγματος χάρη καταιγίδες.  Τι ήταν αυτό που άλλαξε και το αποτέλεσμα ήταν τελείως διαφορετικό;  Στην πρώτη περίπτωση ο Λόρενς τοποθέτησε στο πρόγραμμα προσομοίωσης αριθμούς κρατώντας ακρίβεια επτά δεκαδικών ψηφίων ενώ στη δεύτερη φορά κρατώντας ακρίβεια τεσσάρων δεκαδικών ψηφίων θεωρώντας πως η διαφορά του 0.000 κάτι δεν θα έπαιζε κανέναν απολύτως ρόλο.  Κι όμως έπαιξε!  Βλέπουμε λοιπόν πως ακόμα και μία πολύ μικρή αλλαγή στις αρχικές συνθήκες είναι αρκετή για να επηρεάσει το αποτέλεσμα.  Τη συγκεκριμένη διαδικασία προκειμένου να την δώσουμε απλά και κατανοητά πολλές φορές χρησιμοποιούμε ένα παράδειγμα το οποίο ονομάζουμε το φαινόμενο της πεταλούδας. Σύμφωνα με αυτό όταν μία πεταλούδα χτυπήσει τα φτερά της στην μία άκρη του κόσμου τότε θα προκληθεί τυφώνας στην άλλη άκρη του κόσμου.  Στην πραγματικότητα το φτερούγισμα της πεταλούδας δεν προκάλεσε άμεσα τον τυφώνα αλλά όλες οι ενδιάμεσες αλληλεπιδράσεις που συνέβησαν μεταξύ των δύο γεγονότων και είχαν σχέση αιτίου και αποτελέσματος.  Άρα λοιπόν αν όλα έχουν σχέση αιτίου-αποτελέσματος σημαίνει πως όλα είναι προκαθορισμένα απλώς αδυνατούμε να προβλέψουμε το τι θα συμβεί επειδή δεν μπορούμε να γνωρίζουμε όλες τις αρχικές συνθήκες τη στιγμή του αιτίου.

ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΠΙΛΟΓΗ

Πολλές φορές ακούγεται ο ισχυρισμός ότι η κβαντική μηχανική είναι αυτή χάρη στην οποία η ελεύθερη επιλογή μπορεί να είναι γεγονός.  Σύμφωνα με την κβαντική μηχανική μία από τις παρακάτω προτάσεις είναι αληθής.

Είτε τα αποτελέσματα των γεγονότων σε επίπεδο κβαντικής κλίμακας είναι θεμελιωδώς τυχαία, είτε τα αποτελέσματα των γεγονότων είναι απολύτως προκαθορισμένα σύμφωνα με τους νομούς της κβαντικής και η φαινομενική τυχαιότητα πηγάζει από την περιορισμένη μας προοπτική.  Αν δεχτούμε την πρώτη θέση και όλα όσα συμβαίνουν αποδίδονται στην τυχαιότητα τότε μάλλον της ελεύθερη επιλογής φαντάζει ψευδαίσθηση, διότι σκεφτείτε εάν ξύπνησα το πρωί και ήμουνα ανάμεσα στο να φάω για πρωινό κορν φλέικς με γάλα ή τοστ και αποφάσισαν το τοστ, τότε η επιλογή δεν ήταν πραγματικά ελεύθερη δική μου αλλά βασίστηκε στην τυχαιότητα.  Στη δεύτερη περίπτωση, αν αποδεχθούμε την δεύτερη θέση δηλαδή,  μπορεί να πει κανείς πως επανερχόμαστε στην αρχική τοποθέτηση των προκαθορισμένων γεγονότων με αδυναμία πρόβλεψης εξαιτίας της μη ακριβής γνώσεις μας περί αρχικών συνθηκών.  Άρα λοιπόν είναι η ελεύθερη επιλογή ψευδαίσθηση; Ενδεχομένως ναι!  Αλλά στο κάτω-κάτω δεν έχει και τόσο μεγάλη σημασία, διότι η αδυναμία μας στο να προβλέψουμε τι θα συμβεί στο μέλλον εξαιτίας της έλλειψης γνώσεων μας των αρχικών συνθηκών κάνει την επιλογή μας την κάθε στιγμή να φαντάζει πραγματικά ελεύθερη!